در بازنشستگی چه بندهایی از حکم کم می شود؟

اهمیت آگاهی از بندهایی که در مستمری بازنشستگی حذف یا کم می‌شوند

وقتی حرف از بازنشستگی می‌زنیم، اکثر کارمندان و کارگران فقط به «چند درصد حقوقم می‌ماند؟» فکر می‌کنند، اما واقعیت این است که درصد حقوق آخرین ماه، تقریباً هیچ ربطی به مبلغ واقعی مستمری ندارد. چیزی که مستمری شما را تعیین می‌کند، فقط آن بخش‌هایی از حقوق است که در ۲۴ ماه آخر (یا ۷۳۰ روز آخر در تأمین اجتماعی) که «مشمول کسر حق بیمه یا کسور بازنشستگی» بوده‌اند. بقیه بندها، هرچند در فیش حقوقی‌تان خیلی بزرگ و چشم‌گیر به نظر می‌رسند، عملاً در روز بازنشستگی «صفر» می‌شوند.

چرا این موضوع از نان شب هم واجب‌تر است؟

بسیاری از افراد ۲۵–۳۰ سال کار می‌کنند و در دهه آخر خدمت، به‌خصوص با اضافه‌کاری، کشیک، کارانه و فوق‌العاده‌های مختلف، حقوق‌های بسیار بالا می‌گیرند (گاهی ۷۰–۸۰ میلیون تومان در ماه برای پزشکان و مدیران). اما وقتی بازنشسته می‌شوند، ناگهان مستمری‌شان به ۱۸–۲۵ میلیون تومان سقوط می‌کند و تازه بعد از کسر مالیات و کسور دیگر، خالصش می‌شود ۱۴–۱۶ میلیون. این شوک مالی آن‌قدر شدید است که برخی بازنشستگان مجبور می‌شوند دوباره شاغل شوند یا زندگی‌شان به‌شدت کوچک شود.

تأثیر حذف بندها بر قدرت خرید بازنشستگی

اگر در دو سال آخر خدمت، ۵۰ درصد حقوق شما را مزایای غیرمشمول تشکیل داده باشد، یعنی شما عملاً ۵۰ درصد حقوق واقعی‌تان را از دست داده‌اید. این یعنی خانه‌ای که می‌خواستید بخرید، ماشینی که می‌خواستید عوض کنید، سفری که برنامه‌اش را کشیده بودید و حتی هزینه‌های درمان و تحصیل فرزندان، همه تحت تأثیر مستقیم قرار می‌گیرند. بدتر اینکه تورم سالانه ایران بالای ۴۰ درصد است و مستمری بازنشستگی معمولاً با تأخیر و درصد خیلی کمتری افزایش می‌یابد. پس هر چه پایه مستمری پایین‌تر باشد، در سال‌های بعد شکاف درآمدی شما با شاغلین بیشتر و بیشتر می‌شود.

تأثیر روانی و خانوادگی

خیلی از بازنشستگان می‌گویند: «من ۳۰ سال جان کندم، آخرش شد این؟» این حق من نبود!» این احساس سرخوردگی، افسردگی پس از بازنشستگی را تشدید می‌کند. همسر و فرزندان هم که به سطح زندگی بالا عادت کرده‌اند، ناگهان با کاهش شدید درآمد روبه‌رو می‌شوند و تنش خانوادگی بالا می‌رود. آگاهی قبلی از این موضوع باعث می‌شود فرد از چند سال قبل برای جبران این شکاف برنامه‌ریزی کند (سرمایه‌گذاری، پس‌انداز، خرید بیمه عمر و بازنشستگی تکمیلی، ملک و …).

اهمیت برنامه‌ریزی مالی پیش از بازنشستگی

اگر امروز بدانید که مثلاً ۶۰ درصد حقوق فعلی‌تان در بازنشستگی حذف می‌شود، از همین امسال شروع می‌کنید به پس‌انداز ماهانه، خرید طلا و ارز، سرمایه‌گذاری در بورس یا صندوق‌های درآمد ثابت، خرید ملک کوچک یا حتی راه‌اندازی کسب‌وکار جانبی. اما اکثر افراد چون نمی‌دانند، تا آخرین ماه خدمت هم همچنان اضافه‌کاری می‌کنند و فکر می‌کنند «حقوقم که همیشه همین‌قدر است»، بعد از بازنشستگی تازه می‌فهمند که چقدر دیر شده.

چالش‌های ناشی از حذف بندهای غیرمشمول در مستمری بازنشستگی

حذف مزایای غیرمشمول فقط یک کاهش ساده حقوق نیست؛ یک سری چالش‌های پیچیده، بلندمدت و گاهی غیرقابل جبران ایجاد می‌کند که کمتر کسی درباره آن‌ها صحبت می‌کند.

چالش اختلاف فاحش بین حقوق و مستمری در مشاغل خاص

در برخی مشاغل مثل پزشکی، پرستاری، آموزش و پرورش، دانشگاه، نفت و بانک، بخش بزرگی از درآمد (گاهی بالای ۷۰–۸۰ درصد) را کارانه، اضافه‌کاری، حق کشیک، حق التدریس و فوق‌العاده‌های ویژه تشکیل می‌دهد. این افراد در دوران اشتغال جزو دهک‌های بالای درآمدی هستند، اما بعد از بازنشستگی ناگهان به دهک متوسط رو به پایین سقوط می‌کنند. این تغییر طبقه اجتماعی، هم از نظر مالی و هم از نظر روانی بسیار سنگین است.

چالش تورم و ثابت ماندن نسبی مستمری

فرض کنید مستمری شما سال ۱۴۰۴، ۲۰ میلیون تومان شود. با تورم ۴۰–۵۰ درصدی ایران، قدرت خرید این ۲۰ میلیون در سال ۱۴۱۰ تقریباً معادل ۶–۷ میلیون تومان امروز خواهد بود. حالا اگر شما از ابتدا می‌دانستید که ۵۵ درصد حقوقتان حذف می‌شود، حتماً برنامه پس‌انداز و سرمایه‌گذاری داشتید. اما چون نمی‌دانستید، الان هیچ پشتوانه‌ای ندارید و مجبورید با همان مستمری اندک زندگی کنید.

چالش اختلاف مستمری بین افراد هم‌رتبه با سابقه یکسان

دو نفر با ۳۰ سال سابقه، همان مدرک و همان گروه، فقط به‌خاطر اینکه یکی در دو سال آخر در پست مدیریتی بوده و فوق‌العاده ویژه و مدیریتش مشمول کسور بوده، ممکن است ۱۰–۱۲ میلیون تومان مستمری بیشتری بگیرد. این نابرابری کاملاً قانونی است، اما برای کسی که نمی‌دانسته، بسیار دردناک و غیرمنصفانه به نظر می‌رسد.

چالش حقوقی و امکان اعتراض

بسیاری از بازنشستگان بعد از دریافت اولین مستمری، به دیوان عدالت اداری یا هیئت‌های حل اختلاف صندوق شکایت می‌کنند که «چرا کارانه و اضافه‌کاری من حساب نشده؟» جواب همیشه یک چیز است: «چون مشمول کسور نبوده». این فرآیندهای قضایی معمولاً ۲–۳ سال طول می‌کشد و در ۹۹ درصد موارد رأی به نفع صندوق است. پس انرژی و هزینه‌ای که صرف می‌شود، عملاً بی‌فایده است.

چالش برنامه‌ریزی برای فرزندان و نسل بعد

خیلی از پدران و مادران شاغل، هزینه دانشگاه خصوصی، ازدواج و خرید خانه فرزندان را از حقوق بالا تأمین می‌کردند. وقتی بازنشسته می‌شوند و درآمدشان نصف و کمتر می‌شود، عملاً نمی‌توانند به قول‌هایی که داده بودند عمل کنند. این موضوع باعث ایجاد حس گناه در والدین و دلخوری در فرزندان می‌شود.

چالش سلامت جسمی و روانی در سال‌های پایانی خدمت

برای اینکه حقوق دو سال آخر را بالا ببرند، خیلی‌ها در ۵۵–۶۰ سالگی همچنان شیفت‌های سنگین، اضافه‌کاری شب و کشیک‌های طولانی می‌پذیرند. این فشار کاری در سنی، باعث بیماری‌های قلبی، دیابت، فشار خون و فرسودگی شدید می‌شود. در نهایت هم که بازنشسته می‌شوند، نه سلامتی‌شان را دارند، نه پول کافی. یعنی هم جانشان را گذاشته‌اند، هم حقوق واقعی‌شان را از دست داده‌اند.

در نهایت، بزرگ‌ترین چالش این است که این موضوع در هیچ دوره آموزشی، هیچ سمینار پیش از خدمت و هیچ مشاوره شغلی دولتی به کارمندان و کارگران گفته نمی‌شود. همه فکر می‌کنند «بازنشستگی یعنی حقوق کامل تا آخر عمر»، در حالی که واقعیت کاملاً متفاوت است. آگاهی از همین مقاله و مقالات مشابه، شاید بتواند جلوی خیلی از این چالش‌ها و حسرت‌ها را بگیرد.

پرسش‌های متداول درباره حذف بندها در مستمری بازنشستگی

• آیا اضافه‌کاری در مستمری حساب می‌شود؟

خیر، اضافه‌کاری در هیچ یک از صندوق‌ها (تأمین اجتماعی، کشوری، نیروهای مسلح و …) مشمول کسور بازنشستگی نیست و به‌طور کامل از محاسبه مستمری حذف می‌شود.

• کارانه بیمارستان‌ها و دانشگاه‌ها چطور؟ در مستمری می‌آید؟

در اکثر موارد خیر. کارانه (عملکرد، کیفیتی و …) معمولاً مشمول کسور بازنشستگی نیست و در زمان بازنشستگی کاملاً صفر می‌شود، مگر در موارد بسیار خاص که دستگاه اجرایی خودش حق بیمه کارانه را کسر کرده باشد.

• حق کشیک و حق شیفت شب در مستمری می‌ماند؟

خیر، حق کشیک، شیفت شب، ایام تعطیل و تمام مزایای نوبت‌کاری مشمول کسور نیستند و حذف می‌شوند.