قراردادهای مشتقه چیست؟

قراردادهای مشتقه چیست؟، قراردادهای مشتقه ابزارهای مالی هستند که ارزش آن‌ها از دارایی‌های پایه مانند سهام، کالاها، ارزها یا نرخ‌های بهره مشتق می‌شود. این ابزارها به معامله‌گران و سرمایه‌گذاران امکان مدیریت ریسک، پوشش نوسانات قیمت و بهره‌برداری از فرصت‌های سودآور در بازارهای مالی را می‌دهند. از دوران باستان تا عصر دیجیتال، قراردادهای مشتقه با تکامل و تغییرات فراوانی همراه بوده‌اند و به یکی از اجزای کلیدی بازارهای مالی تبدیل شده‌اند.

قراردادهای مشتقه چیست؟

قراردادهای مشتقه، ابزارهای مالی هستند که ارزش آن‌ها از یک دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌ها مشتق می‌شود. این دارایی‌های پایه می‌توانند شامل سهام، کالاها، ارزها، نرخ‌های بهره یا شاخص‌های بازار باشند. هدف اصلی استفاده از این قراردادها، مدیریت ریسک، سفته‌بازی یا بهره‌برداری از تغییرات قیمت دارایی‌های پایه است.

انواع قراردادهای مشتقه:

1. قراردادهای آتی (Futures): توافق‌نامه‌هایی استانداردشده که در بورس معامله می‌شوند و طرفین را ملزم به خرید یا فروش یک دارایی مشخص در تاریخ و قیمت معین می‌کنند.

2. پیمان‌های آتی (Forwards): قراردادهایی مشابه آتی، اما غیر استاندارد که در بازارهای خارج از بورس (OTC) معامله می‌شوند و شرایط آن‌ها به توافق طرفین بستگی دارد.

3. قراردادهای اختیار معامله (Options): این قراردادها به دو نوع اختیار خرید (Call) و اختیار فروش (Put) تقسیم می‌شوند. دارنده اختیار خرید، حق خرید دارایی پایه را در قیمت و زمان مشخص دارد، در حالی که دارنده اختیار فروش، حق فروش دارایی را تحت شرایط معین دارد.​

4. قراردادهای معاوضه (Swaps): توافق‌هایی که در آن طرفین جریان‌های نقدی یا دارایی‌های مالی را با یکدیگر مبادله می‌کنند، مانند معاوضه نرخ بهره یا ارز.​

تاریخچه قراردادهای مشتقه در جهان

قراردادهای مشتقه ابزارهای مالی هستند که ارزش آن‌ها از دارایی‌های پایه مانند کالاها، سهام، ارزها یا شاخص‌های مالی مشتق می‌شود. این قراردادها به منظور مدیریت ریسک، سفته‌بازی یا کسب سود از نوسانات قیمت دارایی‌های پایه به کار می‌روند.​

تاریخچه قراردادهای مشتقه در جهان:

• دوران باستان: استفاده از قراردادهای مشابه مشتقه به دوران باستان بازمی‌گردد. در امپراتوری بیزانس و دوران رنسانس اروپا، قراردادهایی برای تحویل آینده کالاها وجود داشت که شباهت‌هایی با قراردادهای مشتقه امروزی داشتند.

• قرن هفدهم: در اوایل قرن هفدهم، ابتدایی‌ترین قراردادهای مشتقه مانند اختیار معامله ظاهر شدند.

• قرن هجدهم: در قرن هجدهم، بازارهای مشتقه به شکل کامل‌تری شکل گرفتند.

• قرن نوزدهم: در قرن نوزدهم، با توسعه بورس‌های مالی، قراردادهای آتی و اختیار معامله به عنوان ابزارهای مالی مشتقه رونق گرفتند. ​

• قرن بیستم: در قرن بیستم، با پیشرفت فناوری و گسترش بورس‌های مالی، بازار مشتقه به یکی از بخش‌های حیاتی و پررونق بازارهای مالی تبدیل شد.

مزایا و معایب قراردادهای مشتقه

مزایا

1. مدیریت ریسک (Hedging)
   قراردادهای مشتقه به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که ریسک نوسانات قیمت دارایی‌های پایه را کاهش دهند؛ مثلاً با استفاده از قراردادهای آتی یا اختیار معامله، می‌توان از افت ناگهانی قیمت در برابر خود محافظت کرد.

2. بهره‌برداری از نوسانات بازار
   این قراردادها امکان کسب سود از تغییرات قیمت در کوتاه‌مدت را فراهم می‌کنند، حتی در مواقعی که بازار نزولی باشد.

3. استفاده از اهرم مالی
   قراردادهای مشتقه به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند با سرمایه‌ای نسبتاً کم، در معاملات بزرگ‌تری شرکت کنند که می‌تواند سودهای بالا به همراه داشته باشد.

4. انعطاف‌پذیری در سرمایه‌گذاری
   مشتقات می‌توانند بر انواع دارایی‌های مختلف (سهام، ارز، کالا، نرخ بهره) اعمال شوند، بنابراین ابزارهای متنوعی برای سرمایه‌گذاری ارائه می‌دهند.

5. افزایش نقدشوندگی
   بازارهای مشتقه معمولاً نقدشوندگی بالایی دارند، به‌خصوص در بازارهای استاندارد و بورس‌های مشتقه، که امکان خرید و فروش سریع را فراهم می‌کند.

معایب

1. پیچیدگی و نیاز به دانش تخصصی
   استفاده از قراردادهای مشتقه به دانش عمیق در زمینه مالی، تحلیل بازار و مدیریت ریسک نیاز دارد. عدم آشنایی کافی می‌تواند منجر به تصمیمات اشتباه و ضررهای قابل توجه شود.

2. ریسک اهرمی
   اهرم مالی می‌تواند سودها را چند برابر کند، اما در صورت حرکت ناخواسته بازار، ضررها نیز به همان نسبت افزایش می‌یابد.

3. نوسانات شدید
   قراردادهای مشتقه به دلیل تأثیر مستقیم نوسانات بازار می‌توانند باعث زیان‌های ناگهانی و شدید شوند، به ویژه در بازارهای پرنوسان.

4. ریسک نکول و عدم شفافیت در بازارهای OTC
   در قراردادهای مشتقه معامله‌شده در بازارهای خارج از بورس (OTC)، احتمال نکول (عدم اجرای تعهدات) و عدم شفافیت در اطلاعات بیشتر است.

5. تأثیر تغییرات مقرراتی
   بازار مشتقه به دلیل پیچیدگی‌های قانونی و نظارتی، ممکن است تحت تأثیر تغییرات مقررات و سیاست‌های نظارتی قرار گیرد که می‌تواند بر سودآوری و عملکرد آن تأثیر بگذارد.

قراردادهای مشتقه برای چه معامله‌گرانی مناسب است؟

قراردادهای مشتقه به دلیل ریسک و پیچیدگی بالا برای همه معامله‌گران مناسب نیستند. این ابزارهای مالی به طور خاص برای معامله‌گران حرفه‌ای و سرمایه‌گذارانی که دانش کافی در مدیریت ریسک و تحلیل بازار دارند، کاربرد دارند. در ادامه بررسی می‌کنیم که چه افرادی می‌توانند از این قراردادها استفاده کنند.

معامله‌گران حرفه‌ای و با تجربه

مناسب برای: افرادی که با تحلیل تکنیکال و بنیادی آشنایی دارند و توانایی پیش‌بینی نوسانات بازار را دارند.

• معامله‌گران حرفه‌ای از قراردادهای مشتقه برای کسب سود از نوسانات قیمت استفاده می‌کنند.
• آن‌ها معمولاً از اهرم مالی برای افزایش بازدهی معاملات خود بهره می‌برند.
• این افراد استراتژی‌های معاملاتی پیشرفته مانند هجینگ (Hedging)، اسپردها و آربیتراژ را به کار می‌برند.

سرمایه‌گذارانی که به دنبال مدیریت ریسک هستند

مناسب برای: شرکت‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاران بزرگ که می‌خواهند ریسک پرتفوی خود را کاهش دهند.

• سرمایه‌گذاران نهادی و شرکت‌ها از قراردادهای مشتقه برای پوشش ریسک (Hedging) استفاده می‌کنند.
• برای مثال، یک صادرکننده یا واردکننده از قراردادهای آتی ارز برای محافظت در برابر نوسانات نرخ ارز استفاده می‌کند.
• سرمایه‌گذاران در بازار سهام می‌توانند با استفاده از قراردادهای اختیار معامله (Options) از سبد خود در برابر ریزش قیمت محافظت کنند.

سفته‌بازان (Speculators) و معامله‌گران کوتاه‌مدت

مناسب برای: افرادی که به دنبال کسب سود سریع از نوسانات بازار هستند.

• سفته‌بازان از قراردادهای مشتقه برای پیش‌بینی و کسب سود از تغییرات قیمت در کوتاه‌مدت استفاده می‌کنند.
• آن‌ها معمولاً از اهرم‌های بالا استفاده می‌کنند که می‌تواند سودهای قابل‌توجه یا ضررهای سنگینی را به همراه داشته باشد.
• این افراد معمولاً در بازارهای با نوسان بالا فعالیت دارند و معاملات پرتکرار انجام می‌دهند.

شرکت‌های بزرگ و مؤسسات مالی

مناسب برای: بانک‌ها، صندوق‌های پوشش ریسک (Hedge Funds) و شرکت‌های بین‌المللی.

• بانک‌ها و مؤسسات مالی از قراردادهای مشتقه برای مدیریت ریسک نرخ بهره و نرخ ارز استفاده می‌کنند.
• شرکت‌های چندملیتی از قراردادهای سوآپ (Swaps) برای کاهش ریسک‌های مالی مرتبط با عملیات بین‌المللی خود استفاده می‌کنند.
• صندوق‌های پوشش ریسک (Hedge Funds) از استراتژی‌های پیشرفته در معاملات مشتقه بهره می‌برند.

معامله‌گرانی که تحمل ریسک بالایی دارند

مناسب برای: افرادی که توانایی مدیریت ریسک بالا را دارند و می‌توانند نوسانات بازار را تحمل کنند.

• معامله‌گران با ریسک‌پذیری بالا می‌توانند با استفاده از قراردادهای اختیار معامله (Options) و قراردادهای آتی (Futures)سودهای قابل‌توجهی کسب کنند.
• اما در صورت تصمیمات نادرست، ممکن است زیان‌های شدیدی متحمل شوند.
• بنابراین، این ابزارها برای افراد کم‌تجربه و سرمایه‌گذاران محافظه‌کار توصیه نمی‌شوند.

نحوه معامله قرار داد های مشتقه به چه صورت است؟

معامله قراردادهای مشتقه در بازارهای مالی به دو روش اصلی انجام می‌شود:

معاملات خارج از بورس (Over The Counter – OTC)

در این نوع معاملات، قراردادهای مشتقه مستقیماً بین دو طرف (بدون نظارت یک بازار رسمی) معامله می‌شوند.

این قراردادها غیر استاندارد هستند و شرایط آن‌ها مانند مقدار دارایی، قیمت و تاریخ سررسید براساس توافق طرفین تعیین می‌شود.
معمولاً شرکت‌های بزرگ، بانک‌ها و مؤسسات مالی از این روش برای پوشش ریسک یا انجام معاملات خاص استفاده می‌کنند.
ریسک نکول (عدم اجرای تعهدات) در این بازار بالاتر است، زیرا یک نهاد نظارتی مشخص بر قراردادها نظارت ندارد.

مثال:
یک شرکت صادراتی می‌تواند برای محافظت در برابر نوسانات نرخ ارز، با یک بانک یک قرارداد آتی ارزی خارج از بورس منعقد کند.

معاملات در بازارهای رسمی (بورس مشتقه)

در این روش، قراردادهای مشتقه در بورس‌های رسمی و تحت نظارت نهادهای مالی معامله می‌شوند.

قراردادها استاندارد هستند و قوانین مشخصی برای مقدار، قیمت، سررسید و نحوه تسویه دارند.
ریسک نکول بسیار پایین‌تر است، زیرا بورس‌ها و نهادهای تسویه مرکزی به‌عنوان واسطه عمل می‌کنند.
قیمت‌گذاری شفاف و امکان نظارت بر معاملات وجود دارد، بنابراین این روش امنیت بیشتری دارد.

مثال:
در بورس ایران، قراردادهای آتی سکه طلا، قراردادهای اختیار معامله (Options) بر روی سهام و برخی کالاها، و سایر ابزارهای مشتقه معامله می‌شوند.

سوالات متداول

• قراردادهای مشتقه چیست؟

ابزارهای مالی هستند که ارزششان از دارایی‌های پایه مانند سهام، کالا، ارز یا نرخ بهره مشتق می‌شود.

• کاربرد اصلی قراردادهای مشتقه چیست؟

برای مدیریت ریسک، پوشش نوسانات قیمت، سفته‌بازی و بهره‌برداری از تغییرات بازار به کار می‌روند.

• چه انواع قراردادهای مشتقه‌ای وجود دارد؟

انواع اصلی شامل قراردادهای آتی (Futures)، قراردادهای پیش‌بینی (Forwards)، قراردادهای اختیار معامله (Options) و قراردادهای معاوضه (Swaps) است.

• تفاوت قراردادهای آتی و پیش‌بینی چیست؟

قراردادهای آتی استاندارد و در بورس معامله می‌شوند، در حالی که قراردادهای پیش‌بینی به‌صورت غیررسمی (OTC) و با توافق طرفین منعقد می‌شوند.

• قرارداد اختیار معامله (Option) چیست؟

قراردادی است که به دارنده آن حق (نه الزام) خرید یا فروش دارایی پایه را با قیمت مشخص در زمان معین می‌دهد.

• قراردادهای معاوضه (Swaps) چه هستند؟

قراردادهایی که در آن طرفین جریان‌های مالی (مانند نرخ بهره یا ارز) را مبادله می‌کنند.

• مزیت اصلی استفاده از قراردادهای مشتقه چیست؟

امکان مدیریت ریسک (هجینگ) و استفاده از اهرم مالی برای کسب سودهای بالا، از جمله مزایای اصلی آن‌ها است.

• معایب و ریسک‌های قراردادهای مشتقه چیست؟

پیچیدگی، نیاز به دانش تخصصی، ریسک اهرمی بالا و احتمال زیان‌های قابل توجه در صورت حرکت نادرست بازار از معایب آن‌ها است.

• قراردادهای مشتقه برای چه معامله‌گرانی مناسب است؟

برای معامله‌گران حرفه‌ای، سرمایه‌گذاران نهادی و افرادی که توانایی مدیریت ریسک بالا را دارند، مناسب هستند.

• آیا قراردادهای مشتقه در بورس معامله می‌شوند؟

بله، برخی قراردادهای مشتقه به‌صورت استاندارد در بورس‌ها معامله می‌شوند، در حالی که برخی دیگر به‌صورت توافق‌نامه‌های OTC منعقد می‌شوند.

سخن پایانی

قراردادهای مشتقه، با وجود پیچیدگی‌ها و ریسک‌های بالاتر نسبت به ابزارهای مالی سنتی، امکانات بسیار قدرتمندی برای مدیریت ریسک و کسب سود از نوسانات بازار فراهم می‌کنند. این ابزارها، اگر به‌طور صحیح و با دانش کافی به کار گرفته شوند، می‌توانند نقش مهمی در بهبود عملکرد سبد سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری از فرصت‌های بازار ایفا کنند. با توجه به اهمیت و پیچیدگی این قراردادها، توصیه می‌شود قبل از ورود به بازار مشتقه، دانش و تجربه کافی کسب کرده و با مشاوران مالی متخصص مشورت شود.

ما همراه شما هستیم تا بازارهای مالی را گام‌به‌گام و ساده بیاموزید.

ممنون که تا پایان مقاله”قراردادهای مشتقه چیست؟“همراه ما بودید.

بیشتر بخوانید: